خانواده نخستین نهاد اجتماعی است اكثر افراد درخانواده بدنیا می آیند و در خانواده نیز می میرند خانواده شالوده حیات اجتماعی محسوب گردیده و گذشته ازوظیفه تكثیر نسل و كودك پروری برای بقاع نوع بشر وظایف متعددی ازقبیل تولیداقتصاد،فرهنگ پذیركردن افراد را نیز برعهده دارد بنابراین خانواده عامل واسطه ای است كه قبل از ارتباط مستقیم فرد با گروهها ،سازمانها وجامعه نقش مهمی در انتقال هنجارهای اجتماعی به وی ایفا می نماید ازسوی دیگر با توجه به اینكه خانواده با نظام پایگاهی جامعه درارتباط است موقعیت فرد نیز تا حدودی مبتنی بر موقعیت اجتماعی خانواده اش خواهد بود،

درجامعه کنونی مشکلات خانواده وروابط حاکم بر اعضای خانواده تا آن اندازه اهمیت دارد که رشته جدید به نام خانواده درمانی بوجود آمده اسدر خانواده درمانی هدف درمانگر، شنا سایی مشکل ، بررسی روابط بین اعضای یک خانواده ،بررسی نقش و وظایف اعضای خانواده نهایتا تغییرساختار خانواده با استفاده از تکنیکموجود و تخصصی است .خانواده از مشکلات متعددی همچون اختلافات زناشویی، مشکل در ارتباطبا فرزند نوجوان، افت تحصیلی فرزندان، ازدواج فرزندان، اعتیاد یکی از والدین، مشکلاترفتاری فرزندان خردسال، مشکلات اخلاقی والدین و یا فرزندان ومسائل دیگررنج می برند.

خانواده بدون شك مهم‌ترین سازمانی است كه بسترساز رشد و رفاه جسمی، روانی و اجتماعی كودك و عامل رسیدن وی به تعادل (فیزیكی، روانی و اجتماعی) است اجتماعی‌شدن و آشنایی با قوانین، نقش‌ها و ارزش‌های فرهنگی به طور طبیعی در خانواده صورت می‌پذیرد و كودك در تعاملات ابتدایی خود با خانواده به یك موجود اجتماعی تبدیل می‌شود. به همین دلیل هم از دیربازعملكرد خانواده مورد توجه روان‌شناسان بوده است.

واقعیت این است كه اگر یكی از اعضای خانواده دارای اشكال رفتاری ـ ‌روانی باشد، می‌توان ردپای آن را در روابط خانوادگی جست‌وجو كرد. در بسیاری از موارد اشكال رفتاری عضو خانواده مانند كودك یا نوجوان مستقیما از روابط غلط خانوادگی سرچشمه می‌گیردكه بهره گیری از روشهای مورد نظر می تواند راهگشایی مشكلات خانواده گردد.

پیشینه تاریخی :

  آغاز نهضت خانواده‌درمانی مقارن اواخر دهه 1940 و اوایل دهه 1950، یعنی بعد از جنگ جهانی دوم و گردهمایی مجدد اعضای خانواده بعد از جدایی‌هاست. در واقع خانواده‌درمانی به عنوان شاخه جدیدی از علم روان‌شناسی، در نیمه دوم قرن بیستم پدید آمد. جنبش خانواده‌درمانی عمدتا تحت تاثیر نظریه سیستم‌ها، گسترش درمان روان‌کاوی به حوزه خانواده، پیدایش مراکز راهنمایی کودک و مشاوره زناشویی و گروه‌درمانی شکل گرفت. در این نگرش و رویکرد، هنجارها و ناهنجاری‌های رفتار فرد در بستر خانواده، تجزیه و تحلیل، ادراک و درمان می‌شود.

  ریشه فعلی درمان نظام‌های خانوادگی به رویکردهای نظری، عملی و تحقیقات مختلفی برمی‌گردد که در زمینه کمک به کودکان، زن و شوهر و اشخاص دارای مشکلات خانوادگی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. برای شناخت خانواده‌درمانی فعلی بهتر است نقش و سهم درمانگاه‌های راهنمایی کودکان و مشاوره ازدواج در نظر گرفته شود.

  فروید و دیگر روان‌کاوان از لحاظ نظری و ژرف‌نگری نقش مهمی در بررسی خانواده داشته‌اند، زیرا بر اهمیت وقایع اوایل کودکی و تاثیر این وقایع بر بزرگسالی، تاکید می‌کردند و کودکان را تحت روان‌درمانی قرار می‌دادند. تحقیقات اولیه در مورد کودکان و نوجوانان مبتلا به اسکیزوفرنی که بخشی از نظام‌های خانوادگی بودند، نیز مفاهیم و ایده‌هایی را در پی داشت که در خانواده‌درمانی کنونی مورد استفاده قرار می‌گیرند. خانواده‌درمانی به خارج از حوزه علوم اجتماعی نیز وام‌دار است، یعنی نظریه نظام‌های کلی(در این نظریه تعاملات و فرآیندهای حوزه‌هایی چون مهندسی، زیست‌شناسی، اقتصاد، سیاست، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و روان‌درمانی به عنوان اجزای یک کلیت بررسی می‌شود).

آشنایی با این رویکردهای کاربردی و نظری متفاوت، شناخت سیر تحول رویکردهای نظری به خانواده‌درمانی را آسان‌تر می‌سازد.
 
تعریف خانواده وخانواده درمانی:

خانواده یک واحدزیستی (بیولوژیکی) است که تشکیل آن مبتنی بر پیوند زناشویی است کهبراساس آن افراد دارای رابطه سببی یا نسبی بوده و با یکدیگر خویشاوندهستند.

خانواده درمانی مداخله‌ای است كه بر تغییر تعاملات بین اعضای خانواده متمركز است و در آن تلاش می‌شود كاركرد خانواده به عنوان واحدی متشكل از تك ‌تك اعضای خانواده بهبود یابد. بالین گری كه به خانواده درمانی می‌پردازد می‌كوشد الگوهای بین نسلی غیرقابل انعطافی را كه سبب ناراحتی در درون افراد یا در روابط بین فردی می‌شود، درهم بشكند. در خانواده‌ درمانی می‌توان دغدغه‌های هر یك از اعضای خانواده را مطرح نمود. اما این روش درمانی بیشتر بر روی كودكان موثر است. زیرا واقعیت روزمره كودكان مستقیما تحت تاثیر بافت خانواده قرار دارد.

خانواده‌درمانی، نوعی گروه‌درمانی است که در آن، واحد درمانی، هسته خانوادگی است و در جلسات درمانی یک یا چند درمان‌گر با تمام اعضا خانواده(یا بخشی از آن‌ها) سر و کار دارد و هدف از آن حل و فصل یا تخفیف تعارضات بیماری‌زا و اضطراب در درون واحد خانواده است.

نظریه های خانواده درمانی:

1-    درمان های ترکیبی– التقاطی:

خانواده درمانی به عنوان شاخه جدیدی از علم روانشناسی در نیمهدوم قرن بیستم پدید آمد. جنبش خانواده درمانی عمدتا تحت تأثیر نظریه سیستم ها،گسترشدرمان روانکاوی به حوزه خانواده ، پیدایش مراکز راهنمایی کودک و مشاوره زناشویی وگروه درمانی شکل گرفت.دراین نگرش ، هنجارها و ناهنجارهای فرددربسترخانواده تجزیه و تحلیل،ادراک و درمان می شود.درمان های ترکیبی- التقاطی،درمان هایی که بر اثرهمگرایی و ادغام رویکرد های گوناگون روان درمانی به وجود آمده اند.

2-    خانواده درمانی مبتنی بر روان تحلیلی:

صاحبنظران اصلی آن ناتان آكرمن ، ویلیامسون، لایمن واین و تئودور كیدز هستند كه شیوه درمان آنها ریشه در نظریه فروید دارد. دراین شیوه فرایندهای ناهشیار اعضای خانواده به یكدیگر مرتبط دانسته می شوند و اعتقادبر این است كه بایستی روی نیروهای ناهشیار كه آسیب را بوجود آورده اند، كار كرد. نقش درمانگر یك معلم یا والد یا مفسر تجربه است. فنون درمانی عبارتند از: تحلیلرویا ، انتقال ، رویارویی ، تاریخچه زندگی ، تمركز بر نقاط قوت.

3-    خانواده درمانی تجربیاتی:

نظریه پردازان عمده آن ویرجینیا سیتر ، كارل ویته كر ،فرد دوهل و ... هستند كه معتقدند مشكلات خانواده از سركوب احساسات ، خشكی و انعطافناپدیری ، فقدان آگاهی ، مرگ عاطفی و استفاده بیش از حد از مكانیزمهای دفاعی ریشهمی گیرد.

در این رویكرد خانواده درمانگر تلاش می كند انعطاف پذیری ، صمیمیت ، عزت نفس ،پتانسیل برای تجربه را در خانواده افزایش دهد و از فنون مجسمه سازی ، صحنه آراییخانوادگی ، شوخی ، مصاحبه با عروسكهای خانواده ، هنردرمانی خانواده ، بازی نقش ،بازسازی خانواده و ... استفاده می شود.

4-     خانواده درمانی های رفتاری و شناختی _ رفتاری:

نظریه پردازان عمده آن ویلیاممسترز ، ویرجنیا جانسون ، جوزف ولپه ، بندورا و ... هستند. این شیوه درمانی بر اساسنظریه های رفتاری و شناختی معتقد است، رفتار از طریق پیامدها ابقا یا حذف می شود. رفتارهای نامناسب را می توان اصلاح كرد. همینطور شناختهای غیر منطقی را می تواناصلاح كرده و در نتیجه در تعاملات و رفتارهای زوجی یا خانوادگی تغییر ایجاد كرد.

درمانگر نقش یك معلم و متخصص تقویت كننده رفتارهای مناسب را بازی می كند. در اینرویكرد از فنون درمانی تقویت منفی ، تعمیم ، خاموش سازی ، اقتصاد پته ای ، گریزذهنی ، عبارات مقابله ای منطقی ، سرمشق دهی و ... استفاده می شود.

5-    خانواده درمانی ساختی:

سالوادور مینوچین ، مونتالوو ، فیشمن ، روزمن و ... نظریهپردازان اصلی این شیوه از خانواده درمانی هستند كه كاركرد خانواده را متضمن ساختخانواده ، زیر منظومه ها و مرزها می دانند. درمانگران نقشه خانواده را بطور ذهنیترسیم می كنند و در پیاده كردن ساخت مناسب خانواده تلاش می كنند و در واقع همچونكارگردان تئاتر عمل می كنند. فنون درمانی عبارتند از: بازسازی ، الحاق ، تشدیدپیامها ، مرزسازی و ...

6-    خانواده درمانی های استراتژیك ، سیستمی و متمركز بر راه حل:

این سه رویكرد روشمدار و كوتاه مدت هستند كه هر سه مرهون كار میلتون اریكسون می باشند و از میراثمشتركی برخوردارند. هدف ، شیوه كار و فنون مورد استفاده در این سه رویكرد مشابهیكدیگر است و از فنونی چون باز تعبیر ، كمرنگ كردن تعبیر و تفسیر ، تعیین تكالیفشاق ، تكیه بر فرایند سوالات حلقوی ، تمركز روی راه حلهای فرضی ، تعیین كردنتشریفات و ... استفاده می شود.

از نظریه پردازان استراتژیك جی هی لی ، ریچارد فیش و از نظریه پردازان سیستمیبوسكلو ، كارل تام و از نظریه پردازان متمركز بر راه حل ایمسوبرگ و دیویس را میتوان نام برد.

7-     خانواده درمانی سیستمی:

خانواده درمانی سیستمی در واقع کوششی برای درک خانواده به مثابه یک سیستم (و نه افرادی که صرفا با هم در یک محل زندگی می کنند)و به مثابه زیرسیستمی تحت تاثیر عوامل موجود در محیط بزرگترو اعضاء برای حفظ تعادل خودفعالیت می کنند.این رویکرد را اولین بار ون برتالانفی مطرح کرد.

خانواده های نیازمند خانواده درمانی

خانواده هایی كه از فرایند خانواده درمانیبهره می برند، عبارتند از: خانواده های دارای عضو معتاد یا بیمار روانی و همچنینخانواده های دارای عضو مبتلا به اختلالات جسمی كه به نحوی روی كاركرد خانواده تاثیرگذاشته است ، خانواده های طلاق گرفته ، ازدواج مجدد كرده ، فوت یكی از اعضا ،خانواده های دارای مشكلات اقتصادی ، فرهنگی و خانواده های دارای مشكل اغلب به صورت غیر مستقیم مثلا مشكلات تربیتی كودكان ،ناراحتی های روحی یكی از اعضاء و یا تصمیم گیریها و كمك برای حل مشكلات سطحی تر بهمتخصصان مشاوره و روان شناسی مراجعه می كنند و در طول مشاوره های فردی نیاز به توجهبه نقش خانواده در بروز مشكل شكل می گیرد و برحسب رویكرد درمانگر ، روند درمانتداوم می یابد.
خصوصیات كلی خانواده درمانی

خانواده درمانی دارای خصوصیاتی است كه آن را از درمان انفرادی متمایز می‌كند. برای مثال، اعضای خانواده دارای ملاك قضاوت، پیشنیه و زبان مشتركی هستند كه ممكن است برای درمانگر ناآشنا باشند.

درمانگر باید با نقش‌های خانواده و خرده فرهنگ مخصوص آن آشنا شود. سپس از این آشنایی در جهت ارتباط با اعضای خانواده یا رویارویی با آنان استفاده كند. در عین حال درمانگر باید گسلش عاطفی خود را حفظ كند و یك بخش خانواده را به نفع بخش دیگر رها نكند. البته این كار دشواری است. چون اعضای خانواده غالبا درمانگر را وارد منازعات خود بر سر قدرت یا دفاع‌های خویش در برابر ارتباط آزاد می‌كنند.

یكی از بخش‌های معمول خانواده درمانی، اخذ شرح حال و سنجش است. مشكل فعلی باید مطرح و بررسی شود. ممكن است پسر خانواده بزهكار باشد یا دختر خانواده روابط جنسی متعددی داشته باشد. بررسی تفسیر هر یك از اعضای خانواده از مشكل، كار جالب و از لحاظ تشخیصی كار مهمی است. معمولا شرح حال خانواده گرفته می‌شود. این كار نیز می‌تواند تبعاتی داشته باشد. وقتی مشكل خانواده در چارچوب خانواده‌های پدری والدین خانواده و زندگی دوران تجرد و ازدواج آنان مورد بررسی قرار می‌گیرد، شیوه ارتباط كودكان بهتر و درك آنان بیشتر می‌شود. طرح یك چشم‌اندز كلی از سابقه و پیشینه خانواده ـ پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و هدف‌ها ،آرزوها، ترس‌ها و ضعف‌های آنان- قوه درك همدلی و تحمل اعضای خانواده را افزایش می‌دهد. به این ترتیب ملاك قضاوت جدیدی فراهم می‌آید.

كودك به‌تدریج می‌فهمد كه قربانی شدن آرزوهای مادر در پای خانواده، برای مادرش چه معنایی و پدرش چه برداشتی از سوء رفتار پدرخود داشته است. والدین در محیط كنترل شده خانواده درمانی (با بررسی وضعیت فعلی فرزندان‌شان) به یاد فشار همسالان روی خودشان می‌افتند.

منابع:

احمدی، سید احمد(1384). مقدمه ای بر مشاوره و روانشناسی. اصفهان. نشر دانشگاه اصفهان.

سانتراك، جان دبلیو.(1385). زمینه روانشناسی. ترجمه مهرداد فیروزبخت. تهران. انتشارات رسا.

فیرس، ای. جری و تیموتی،جی . ترال.(1385). روان شناسی بالینی. ترجمه مهرداد فیروزبخت و سیف الله بهاری.تهران. انتشارات رشد.

كاپلان و سادوك.(1385). خلاصه روانپزشكی. ترجمه حسن رفیعی و خسرو سبحانیان. تهران . انتشارات ارجمند.

گلدنبرگ، ایرنه و گلدنبرگ، هربرت.(1386). خانواده درمانی . ترجمه حمیدرضا حسین شاهی برواتی و همكاران. تهران. انتشارات روان.

موسوی، اشرف السادات.(1382). خانواده درمانی كاربردی با رویكرد سیستمی. تهران. انتشارات دانشگاه الزهرا، پژوشكده زنان.

مینوچین، سالوادور و فیشمن، اچ. چارلز.(1381). فنون خانواده درمانی. ترجمه فرشاد بهاری و فرح سیا. تهران. انتشارات رشد.

مینوچین، سالوادور.(1373). خانواده و خانواده درمانی. ترجمه باقر ثنایی. تهران. انتشارات امیركبیر.

مدد کاری و جا معه شناسی مسائل اجتماعی – دکتر محمد تقی شیخی