مهارت های ارتباطی موثر و مناسب، مستلزم داشتن سطوح بالایی از خودآگاهی است. آگاه بودن از سبک ارتباطی خویش می تواند به برقراری ارتباط کارآمد و مستمر با دیگران منجر شود.گرچه رفتار انسان در مقابل کنش و واکنش هاي ديگران طي ارتباطات روزانه مي تواند بسيار متنوع و متغير باشد.

اما بطور کلي اين شيوه هاي رفتار ارتباطي را مي توان در سه شکل عمده مشاهده نمود:

•    سبك پاسخي منفعلانه

•     سبک پاسخی پرخاشگرانه

•    سبك پاسخي قاطعانه

سبک پاسخی منفعلانه: اين افراد ميل به راضي نگه داشتن ديگران از خود دارند. منفعلانه به ديگران اجازه مي‏دهندحقوق واحساسات او را ناديده بگيرند . اهل ابراز عقيده نيستند،خود را دست كم مي‏گيرند ، اعتماد به نفس ندارند و براي بدست آوردن دل ديگران خود رابه هر گونه رنج و زحمتي مي‏اندازند . معمولاً با جملاتي از قبيل “هر طور كه صلاح مي‏دانيد” ، “برايم فرقي نمي‏كند”، “هرچي كه شما بگوييد” و .... جواب مي‏دهند.

سبک پاسخی پرخاشگرانه: اين افرادحقوق ديگران را ناديده مي‏گيرند و شروع به تهديدآنها مي‏نمايند، طرز تكلم و شيوه سخن گفتن آنها طوري است كه درديگران احساس حقارت،جهل وناداني، خشم، احساس گناه و تقصيرايجاد مي‏كنند. طعنه يا نيش زبان زدن به ديگران رابااستفاده فراوان از بيانات ارزشگذارانه (شمابايد.... ، شما نبايد....)انجام مي دهند.

از جمله سبک های پرخاشگرانه، سبک پرخاشگرانه منفعلانه است که اين الگو، بدترين سبك ارتباطي را تشكيل مي‏دهد چون كسي كه آماج خشم اين افراد قرار مي‏گيرد نمي‏داند بخاطر چه تقصيري و توسط چه كسي آماج خشم و پرخاشگري قرار گرفته است. منفي گرايي، باجگيري هيجاني (مثلاً از طريق گريه ديگري را تسليم كردن)، پيدا كردن يك سپر بلا و خالي كردن خشم خود، آسيب زدن به اشياء مثلاً پنچر كردن ماشين از ديگر مشخصات اين افراد است. برچسب زدن به ديگران و شيوه تركيبي انفعال و پرخاشگري از ديگر مشخصات اين افراد است. اين اشخاص با توسل به شيوه‏هاي غير مستقيم و انحرافي خشم خود را خالي مي‏كنند.

 سبک پاسخی قاطعانه و توأم با ابراز وجود: احترام گذاشتن به حقوق ديگران و به رسميت شناختن افكار واحساسات آنها، ايستادگي براي حفظ حقوق شخصي خود ، بيان افكار و احساسات خود بطور مستقيم و صريح ، از مشخصات اين افراد است. رفتارايشان بيان گر اعتماد و اطمينان است. شنونده و پذيرا هستند. از ضمير من در جملاتشان استفاده مي‏كنند”من موافق نيستم”، “من دلم مي‏خواهد” و.... ،  ابراز وجود و قاطعيت از خود نشان مي دهند. براي رفتار جرأت مندانه بايد شخص بتواند براي خود حقوقي را قايل باشد. تا شخص خود نخواهد و شرايط رامهيا نسازد، ديگران نمي‏توانند بر احساسات و رفتار او مسلط شوند.

حقوق انساني: هر انسانی در زندگی حق و حقوقی دارد که دیگران باید به این حقوق احترام بگذارند و این حقوق عموما توسط فرد دارای سبک پاسخی قاطعانه رعایت می گردد:

1)    حق داشتن رفتار، افكار و احساسات ويژه خود
2)    داشتن حق اشتباه و حق انتخاب
3)    حق دادن جواب منفي و گفتن “نه” به درخواستهاي ديگران
4)    حق نپذيرفتن مسئوليت مشكلات ديگران
5)    حق تغيير دادن نظريات خود و حق تصميم گيري
6)    حق گفتن كلمات “نمي‏دانم”، “نمي‏خواهم”، و.......

روشهاي عملي رفتار قاطعانه

1-  رد قاطعانه: شخص ضمن اينكه احترام و حرمت نفس طرف مقابل را حفظ مي‏كند، در عين حال پاسخ منفي خود را به وي بصورت سازنده اعلام مي‏دارد.
رد قاطعانه به ترتيب طي سه مرحله انجام مي شود: بازخورد مثبت، ارائه دلیل و اعلام تصمیم.

بعنوان مثال کسی که شب امتحان تقاضای گرفتن جزوه درسی شما را دارد چنین عمل می کنیم:

ابتدا باز خورد مثبت =  اي كاش مي‏توانستم كاري براي شما انجام دهم.

سپس ارائه دليل يا دلايل رد= اما چون تصميم گرفته‏ام كه امشب خودم جزوه ام را مطالعه کنم.

نهایتا اعلام تصميم = بنابراين از دادن جزوه ام معذورم.

2- صفحه خط افتاده: در اين روش قسمت اول روش رد قاطعانه حذف مي گردد (بازخورد مثبت) و دو قسمت ديگر عيناً تكرار می گردد و در صورت ادامه سماجت، فقط قسمت آخر تكرار می شود.  مثلاً “گفتم متأسفم، نمي‏توانم جزوه ام را به شما بدهم”.

3- روش خلع سلاح:  گاهي طرف مقابل ممكن است وقتي با جواب منفي مواجه مي‏گردد، مي‏كوشد با برچسب زدن و استفاده از واژه‏هاي قضاوت كننده شما را متأثر سازد. به عنوان مثال اگر شما درخواست چنين فردي را رد كنيد، جواب مي‏دهد، “بابا تو ديگر كي هستي، خيلي خودخواهي” يا “واقعاً كه بچه‏اي” “خيلي غير منطقي هستي” و غيره.  

روش خلع سلاح يكي از مؤثرترين شيوه‏ها براي حل و فصل و كنترل يك رابطه سوء استفاده گرانه است. بدين صورت که اعلام مي شود،“آري اگر چنين است خودخواهم يا بچه ام”.

4- خود را به خنگي زدن:  اين روش به ويژه در برخورد با خرده گيري ديگران ،كاربرد دارد. در اين روش اينگونه رفتار مي شود که انگار ايرادهاي ديگران را پذيرفته‏ايد و يا درستي ايراد او را باور كرده‏ايد.

5- تغيير موضوع صحبت:  مثلاً وقتي طرف مقابل اصرار مي‏كند كه جزوه شما را بگيرد و شما پاسخ منفي داده‏ايد، مي‏توانيد اينجوري جواب دهيد: “ قرار بود با بچه ها به سینما بروید آیا رفتید؟”

6- نه گفتن: نه گفتن حق شماست. مي‏توانيد خيلي ساده “نه”  بگوييد: “نه عزيزم، من جزوه ام را به شما نمی دهم”.

7- بيان قاطعانه:  بيان قاطعانه بستگي به موقعيت، نوع درخواست طرف مقابل و رابطه ما با طرف مقابل دارد. مثال: فرض كنيد هم كلاسيتان از شما مي‏خواهد به همراه او مواد مخدر مصرف كنيد، شما بسته به نوع ارتباطتان با آن فرد و موقعيتي كه از شما چنین درخواستی مي‏شود بطرق مختلف اين درخواست را رد كنيد.