شش نکته اساسی در فرزندپروری

قطعاً پدر و مادرهایی که اقدام به خواندن این مطلب می کنند، حداقل نیمی از راه پرورش صحیح کودک را پیموده اند. چراکه در میان انبوه اطلاعات بویژه در فضای مجازی به سراغ مطالبی آمده اند که آنها را در پیشبرد مسئولیت شیرین فرزندپروری یاری کند.

از زمانی که متوجه می شویم؛ فرزندی را در راه داریم و یا زمانی که نوزادی به جمع خانواده کوچکمان اضافه می شود؛ می خواهیم هر چه بیشتر در مورد روش های صحیح فرزندپروری بدانیم. اطلاعات از کانال های مختلف ما را احاطه می کنند. افراد باتجربه در فامیل و اطرافیان، برنامه های کارشناسی تلویزیون و رادیو، اینترنت، کتب مختلف، پزشک معالج کودک، روانشناس، مشاور و غیره و غیره تمامی منابعی هستند که اطلاعاتی را در اختیار ما قرار می دهند. تمام این اطلاعات (در صورتیکه صحیح باشند) ارزشمند هستند و در جای خود مورد استفاده قرار می گیرند.

اما نکته اینجاست که تمامی این اطلاعات بصورت پراکنده و هر کدام از یک بعد (بعد پزشکی، بعد تربیتی، بعد اجتماعی و...) ارائه می شوند. و این موضوع گاهی باعث سردرگمی والدین می شود. و نظم فکری و آرامش خیال آن ها را در اتخاذ روش منحصر به فرد خود در پرورش کودک، بر هم می زند. این در حالی است که آرامش فکری و عملی و یک نظم قابل درک در رفتار پدر و مادر، خود، یکی از مهمترین عوامل در پرورش صحیح کودک است.

با این مقدمه، در این مجال می خواهیم به معرفی 6 بعد اصلی در فرآیند پرورش کودک بپردازیم. هدف از معرفی این 6 بعد، ارائه یک نگاه همه جانبه و یک جمع بندی کلی از تمامی اطلاعاتی است که به انحاء مختلف به والدین ارائه می شود. تا با این محک بتوانند اطلاعات بدست آمده را در طبقات مناسب خود جای داده و در موقع استفاده نیز از طبقات بیرون بکشند. هدف دیگر این است که والدین با مهترین ابعاد پرورش فرزند در یک جا آشنا شده و نکات از قلم افتاده را مورد توجه قرار دهند و جایگاه خود را در پرورش فرزند دلبندشان بسنجند.

ابعاد کلیدی در فرزندپروری:

    عشق

    امنیت

    سلامت

    تربیت

    آموزش

    آینده نگری

عشق:

عشق یکی از زیباترین موهبت های الهی است که زبان از توصیف آن قاصر است بویژه زمانی که صحبت از عشق میان مادر و فرزند یا پدر و فرزند به میان می آید. گرچه این حس در قلب و جان تمامی انسان ها نهاده شده و خواسته یا ناخواسته محبت و عشق عمیقی بین والدین و فرزندان وجود دارد؛ اما برخی در نحوه ابراز آن با مشکلاتی روبرو هستند که ریشه در تجارب و نحوه تربیت آنها دارد. افراد در نحوه ابراز عشق به سه دسته تقسیم می شوند:

دسته اول: برخی معتقدند عشق را نباید بروز داد؛ چراکه عشق و محبت یک حس درونی است و نباید آن را عیان کرد. آنها معتقدند کسانی که عشق خود را نشان نمی دهند، علاقه شان عمیق تر است.

دسته دوم: برخی والدین نیز از این عنصر آسمانی به صورت ناصحیح در تربیت فرزند خود استفاده می کنند. آنان ابراز عشق را وابسته به عمل خوب و محرومیت از آن را در نتیجه عمل بد کودک، می دانند.
هر دوی این روش ها، زیانبار و نادرست است. والدین می بایست کودک خود را به خاطر وجودش دوست بدارند و به او این امر را نشان دهند.

دسته سوم: زیباترین و صحیح ترین شکل ابراز عشق از طرف والدین به فرزندان از ابتدایی ترین زمان تولد آنها تا بزرگ شدنشان، عشق ورزیدن بی قید و شرط است. هم بصورت کلامی و هم غیر کلامی. برخی از والدین نگران این هستند که ابراز عشق شان در تربیت فرزندان اختلال ایجاد کند! نگرانی آنها به جاست. بنابراین توصیه می شود ابراز عشق خود را به زمان هایی موکول کنند که در آن لحظه هیچ کار خوب یا بدی توسط کودک سرنزده. که در اثر همایندی این دو، تربیت کودک دچار اشکال شود. برای مثال صبح زود، زمانی که کودک از خواب بر می خیزد و یا شب هنگام، زمانی که آماده خوابیدن می شود؛ بهترین موقعیت ها برای ابراز عشق بی قید و شرط به اوست.

امنیت:

منظور از امنیت در اینجا، "ایجاد تمهیداتی از سوی والدین جهت پیشگیری از اتفاقات غیر مترقبه و ناخوشایند برای کودک است". ایجاد شرایط ایمن، بسته به سن کودک متفاوت است. با توجه به اهمیت دوره خردسالی و کودکی، به نکاتی در همین زمینه اکتفا می شود.

خانه، مهمترین محل نگهداری کودک است که بیشترین زمان خود را معمولا در آن می گذراند. بنابراین لوازم، تجهیزات، شکل چیدمان، نوع پنجره و درها باید به گونه ای باشد که خطری کودک را تهدید نکند.
حضور همیشگی و یا بهتر بگوئیم نظارت همیشگی بر کودک و پیرامون آن در ایجاد شرایط ایمن برای او بسیار مهم است. گرچه مراقبت بیش از حد و جلوگیری برخی از والدین در بروز خطرات کمتر جدی برای کودک نیز در تربیت آنها تاثیر منفی دارد. و همچنین با اعمال محدودیت های بیش از حد مانع کسب تجربه های جدید کودک می شوند.

مهد کودک: نتایج پژوهش ها در خصوص سن مناسب کودک برای رفتن به مهد کودک متفاوت است. اما نتایج بیشترین پژوهش ها نشان می دهد بهترین حالت برای کودک در خصوص رفتن به مهد کودک، پس از سه سالگی و به صورت پاره وقت است. با این وجود بسیاری از والدین بدلیل شرایط شغلی- تحصیلی و اجتماعی کودکان خود را از سنین پائین تر نیز به مهد کودک می سپارند. در چنین شرایطی باید در خصوص کیفیت نگهداری در مهد مورد نظر اطمینان حاصل کنند. هم به لحاظ ایمنی محیط، تغذیه، آموزش ها، رفتار و ارتباط گیری مربیان که همه این ها می بایست مورد توجه پدر و مادر قرار گیرد.

به مرور و با بزرگ تر شدن کودکان، شکل ایجاد امنیت برای آنها تغییر می کند. شرایط ایمن به محیط اجتماعی آنها کشیده می شود. مدرسه، محله، همسالان، محل رفت و آمد، فضاهای مجازی و غیره.
در این مرحله امنیت با آموزش به هم گره می خورد. و والدین ضمن نظارت غیر مستقیم و گاه مستقیم به پیرامون کودک می بایست نکات خودمراقبتی را به فرزند خود بیاموزند.

سلامت:

تعاریف و دسته بندی های مختلفی از سلامت در علوم مختلف ارائه شده است. اما آنچه که در اینجا مورد بحث است سلامت جسمی و فیزیکی کودک است. چراکه انواع دیگر سلامت زیر مجموعه بحث های دیگر مورد توجه قرار گرفته است.

والدین می بایست در حوزه سلامت کودک چند نکته اصلی را مد نظر داشته باشند.

1- انتخاب یک پزشک مجرب متخصص اطفال برای کودک خود و تشکیل پرونده نزد وی (همانند پزشک خانواده).والدین زمانی که پزشکی را انتخاب می کند، می بایست تمامی اطلاعات و سوابق پزشکی خانواده را با او مطرح کنند تا پزشک دید جامعی نسبت به وضعیت کودک داشته باشد. تغییر یا تعویض دائمی پزشک کودک، به هیچ وجه کار مناسبی نیست. چراکه این امر باعث آزمون و خطای بیش از حد و تشخیص های نادرست در مورد کودک می شود. اما در صورت لزوم مشورت با سایر پزشکان در مورد شرایط خاص کودک (بیماری ها) توصیه می شود.

2- داشتن نظم و برنامه ریزی در مورد تغذیه، زمان خواب، بازی و سایر امور مربوط به سلامت. البته این بدین معنی نیست که به صورت دیکتاتور مآبانه در مورد این برنامه ها با کودک رفتار شود. چراکه در این صورت بعد تربیتی وی را دچار اشکال می کند. بلکه به معنی نظم دادن به فعالیت های خود والدین است. که به طور طبیعی کودک نیز به آنها خو می گیرد و نیازی به دیکته کردن آن به کودک نیست. (در رابطه با هریک از ابعاد سلامت از جمله تغذیه، خواب، بازی و غیره منابع تخصصی بسیار زیادی وجود دارد که لازم است در برنامه ریزی ها مورد توجه قرار گیرد. و در اینجا فرصت ورود به ریز مطالب وجود ندارد).

3- مطالعه و کسب آگاهی های به روز و  علمی: والدین می بایست دائماً اطلاعات و دانش خود را در حوزه سلامت ارتقاء دهند. و بسته به سن کودک با نیازها و ویژگی های جسمانی وی آشنا شوند. این امر آنها را در انتخاب تغذیه مناسب، روش های صحیح خواب، بازی ها و سرگرمی ها یاری می کند.

تربیت:

نکات بسیار زیادی در مباحث تربیتی وجود دارد. اینکه چه کاری درست است و چه کاری غلط- بایدها و نبایدها- روش های صحیح فرزندپروری، چگونگی استفاده از تشویق، انواع تقویت و تنبیه- و غیره و غیره. دانستن و آگاهی داشتن از تمامی این مطالب بسیار عالی است و در جای خود قطعاً مورد استفاده قرار می گیرد. اما معایبی نیز دارد. از جمله اینکه رفتار والدین با کودک غیر طبیعی، مبتنی بر منابع و در نتیجه گاهاً خشک و غیر قابل انعطاف، و یا توام با تغییرات ناگهانی توسط والدین پیاده می شود. این از آنرو است که پدر و مادر، آن مطالب و آگاهی ها را درونی نکرده اند؛ بنابراین رویه ثابتی در رفتار با کودک پیش نمی گیرند. در اینجا می خواهیم به چند نکته بسیار اساسی در تربیت اشاره نماییم.

1.    چنانچه در بالا نیز اشاره شد؛ منابع علمی و کاربردی در خصوص تربیت فرزند را مطالعه کنید.
2.    دوره های رشدی و ویژگی های هر دوره از کودک را بشناسید و مطابق آن رفتار کنید.
3.    به زمان و نقش آن در تربیت ایمان داشته باشید.
4.    انتظار رفتار بالغانه از کودک نداشته باشید. از بسیاری خطاها باید گذشت کرد و آنها را نادیده گرفت.
5.    ارتباط با همسالان نکته بسیار مهمی است؛ که در اجتماعی شدن کودک نقش بسزایی دارد. والدین بهتر است شرایطی برای ایجاد چنین ارتباطاتی برای کودک خود فراهم آورند.
6.    اجازه تجربه (آزادی عمل) به کودک بدهید و درست و غلط را آماده به او تحویل ندهید. در این صورت در آینده با شخصیتی خودساخته و ایمن روبرو خواهید شد.
7.    هیچ چیز را به کودک تحمیل و یا دیکته نکنید. چون روحیه انسان با این نوع عملکرد سازگاری ندارد و در مقابل آن جبهه خواهد گرفت. یا در همان زمان و یا در آینده.
8.    رفتار فرزند شما، آئینه رفتار خود شماست. پس هر آنچه را که از او می خواهید؛ خودتان داشته باشید و در عمل آنرا نشان دهید.

آموزش:

آموزش در اینجا به معنی آکادمیک آن مورد نظر نمی باشد. بلکه مقصود ایجاد شرایط، امکانات و لوازمی است که در راستای یادگیری بیشتر به کودک کمک کند. در این خصوص نیز به چند نکته اساسی اشاره می شود:

1.    آموزش به یک دوره زمانی خاص محدود نمی شود. بلکه از زمان تولد تا پایان عمر بسته به توانایی ها (رسش) و ویژگی های رشد فکری- عملی انسان این مهم صورت می گیرد.

2.    بازی مهم ترین عامل یادگیری و آموزش برای کودکان است. در این خصوص منابع بسیار زیادی وجود دارد که والدین می توانند با تهیه آن ها بازی های متناسب با هر دوره سنی را با کودک خود انجام دهند.

3.    آموزش باید همه جانبه باشد. هر نوع بازی و یا عملکردی به رشد یک یا چند توانایی فردی کمک می کند. برای مثال برخی بازی ها به تقویت توجه و تمرکز کمک می کند، برخی مهارت های حرکتی را تقویت می کند. برخی مهارتهای حسی مانند حواس دیداری، شنیداری، لامسه و بویایی را ارتقاء می دهد. برخی منجر به افزایش خلاقیت می شود. و برخی از آنها باعث تقویت تفکر می شوند. بنابراین بهتر است سعی شود تمامی ابعاد در بازی مورد توجه قرار گیرد.

- تاکید می شود در میان برنامه های مختلف به دو بعد ورزشی و هنری حتماً توجه شود. چراکه ورزش در حوزه سلامت و انگیزش بسیار موثر است و هنر در پرورش روحیه خلاقانه و شاد و با نشاط تاثیر دارد.

4.    فرآیند آموزش می بایست هدفدار باشد و در نهایت بتوان از طریق آن به کشف استعداد ها، علائق و گرایش های کودک پی برده و او را در مسیر مطلوب خود قرار داد. هر فرد در صورتی که متناسب با ویژگی های منحصر به فردی که خداوند در وجود او نهاده است؛ در مسیر صحیح خود قرار گیرد قطعا به یک ستاره تبدیل خواهد شد. آینده نگری:

یقیناً یکی از مهمترین دغدغه های والدین آینده فرزندان است. آینده تحصیلی، آینده شغلی، موقعیت اجتماعی، شرایط اقتصادی و یا حتی شریک زندگی او. با وجود داشتن چنین دغدغه ای برخی از والدین عملکرد صحیحی در پیش بینی و هدایت کودک در مسیر روشن آینده ندارند. به چند نکته مهم در آینده نگری برای کودکان اشاره می شود:

1.    تمامی ابعاد آینده کودک را مد نظر قرار دهید نه فقط یک بعد. برخی از والدین برای پسر تنها به بعد شغلی و برای دختر به بعد تحصیلی یا ازدواج توجه می کنند.

2.    فرزندان را در مسیر علائق و کمبودهای خود قرار ندهید. بلکه مسیر مناسب برای هر فرد بسته به توانایی ها، علائق و استعدادها متفاوت است. بهتر است سعی کنید بهترین مسیر را برای او بشناسید و در آن مسیر هدایتش کنید.

3.    برنامه ریزی عنصر بسیار مهمی در آینده نگری و آینده نگاری است. برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت برای فرزندتان داشته باشید. نقش خود کودک را در این برنامه ریزی مد نظر قرار دهید.
به امید برخورداری همه کودکان، از موهبت والدین آگاه و دلسوز... منابعی برای مطالعه بیشتر:

- "کودکان چگونه رفتار می کنند؟" نویسنده: احمد به پژوه .انتشارات انجمن اولیا و مربیان.
- "بهبود بخشی مهارت های اجتماعی کودکان- ارزیابی و آموزش". متسون، جانی و اولندیک، توماس. ترجمه احمد به پژوه. انتشارات اطلاعات.
- "تغذیه، تربیت و مراقبت از کودک". نویسنده: بنیامین اسپاک. نشر معیار معلم.